Хичээл

Ус нь дэлхий дээр маш их тархсан  нийлмэл бодис юм. Дэлхий гадаргын ¾ -ийг ус эзэлдэг. Үүнд : далай, тэнгис, гол мөрөн, нуур зэрэг орно. Агаар мандалд мөн их хэмжээний ус хий хэлбэртэй оршдог. Их хэмжээний ца, мөс өндөр уулын оройд болон туйлд оршино. Мөн газрын гүнд ус байдаг. Кальци, давс, магнийн орцтой усыг хатуулагтай ус гэнэ. Цэвэр ус нь өнгөгүй тунгалаг байдаг. Ус хатуу хэлбэрт мөсдөх маягаар хувирна. Усыг 0өС-4өС хүртэл халаахад усны нягтрал нь нэмэгдэнэ. 4өС-ийн температурт усны нягтрал нь дээд цэгтээ хүрч температурыг нэмэх болгонд нягтрал нь суларч байдаг.

  Бие даалт 2.   Что изучает физика – Физик нь юуг судалдаг вэ?

Физик нь байгалийн шинжлэх ухаан юм. Энэ нь үндсэн шинжлэх ухааны нэг. Физик нь материйн хөдөлгөөний ерөнхий хэлбэрүүдийг судалдаг (нэг хэлбэрээс нөгөө хэлбэрт шилжих). Материйн хөдөлгөөн нь төрөл бүрийн хэлбэртэй байдаг. Үүнд : механик, цахилгаан соронзон, дулааны гэх мэт...Физикийн анхны салбар болох механик нь механик хөдөлгөөний хуулийг судалдаг.

Бүх уулын чулуулгийг гарал ууслээр нь 3 бүлэгт хуваадаг.

·         магмийн

·         тунамал

·         хувирмал чулуулаг гэж ангилна.

Магмийн чулуулгийг бялхмал ба гүний гэж хуваана. Бялхмал чулуулагт порфир, пибаз, трахит, андезит болон базальт орно.

Гүний чулуулагт гранит, саленит, диохит хамаардаг.

Тунамал чулуулгийн дунд : хэмэрлэг чулуулаг (металлийн үлдэгдэл), химийн аргаар үүссэн (химийн үлдэгдэл) гэж хуваана. Тунамал чулуулагт элсэрхэг гипс, шохойн чулуу хамаарна. Хувирмал чулуулагт грэйс, мрамор, кварцит хамаарагдана.

Өөхөн чулуу нь талст, цахиурт шороо юм. Ер нь тунгалаг биш, үргэлж сүүн цагаан өнгөтэй байдаг. Өөхөн чулуу нь өндөр хатуулагтай бат бөх чанартай шахагдсан мөн ууршилтыг эсэргүүцэх нөлөө сайн. Өөхөн чулуу нь 1700өС –ийн өндөр температурт хайлдаг.

Бром нь хүнд, улаан хүрэн өнгөтэй, хортой шингэн. Нягт нь 4,33. Хурц үнэртэй, түргэн шингэдэг, усанд муу уусдаг.

Пуужин нь шувтан хэлбэртэй нисдэг төхөөрөмж юм. Пуужин бүр их бие, хөдөлгүүр, ашигтай ачааг таслах гэсэн хэсгүүдээс бүрдэнэ. Ашигтай ачааг таслах хэсэг нь пуужингийн толгой хэсэгт байрлана. Тэнд сансрын нисгэгч, тоног төхөөрөмж байрласан байдаг. Пуужингийн ихэнх хэсгийг түлшээр дүүргэсэн байдаг. Түлш нь их биенд байхаас гадна бас тусгай саванд байна. Хөдөлгүүр нь сүүлийн хэсэгт байрладаг. Тэр нь шаталтын камер соплагаас бүрддэг. Сопла нь хий гарахад зориулагдсан нүхтэй ба түлш шатах нөхцлийг бүрдүүлэн өгнө. Тэр нь хоолой байрлуулах хэлбэртэй байна.

Бүх шинжлэх ухаанууд байгалийн үзэгдлийг судалдаг бөгөөд тэдгээрийг байгалийн шинжлэх ухаан гэнэ. Физик нь байгалийн шинжлэх ухаануудын үндсэн шинжлэх ухаан ба тэр нь материйн бүтэц, шинж чанар, хэлбэр хэмжээ, түүний хөдөлгөөн ба хувирлыг үздэг байна. Физик нь таван салбартай.

Үүнд :

1.    Механик

2.    Молекулын

3.    Дулааны

4.    Цахилгаан эрчим хүч

5.    Соронзон оптик, атом ба цөмийн физик

Физикийн салбар, механикийн хөдөлгөөний янз бүрийн төрлийг үздэг бөгөөд түүнийг механик гэж нэрлэдэг. Механикийн хэсгийг статик, динамик, кинематик гэнэ. Физик, хими, биологи, геологи, одон орон судлал нь холимог салбарын мэдлэг гэдэг. Физик болон бусад байгалийн шинжлэх ухааны туршилтын хязгааруудын хооронд физикийн хими, химийн физик, биофизик, одон орны физик, геофизик гэсэн шинжлэх ухаанууд үүссэн байна. Одоогийн байдлаар атом цөмийн физик хурдацтай хөгжиж байна. Цэнэгийн хэсгийн хурдасгагч дээд чадлыг эрдэмтэд судалсан ба одоогийн байдлаар атом цөмийн болон атомын өөрийнх нь хүнд бүтэцтэй энгийн хэсгийг үзэж байна. Физикийн хөгжил нь биеийн хөдөлмөр, оюуныг хөнгөвчилж дэлхийг хөгжилд хандуулж байна.

Галт уулын чулуулгуудаас хамгийн өргөн тархсан нь хүрмэн чулуу юм. Дэлхий дээр хүрмэн чулуу нь бүхлээрээ оршдог байна. Хүрмэн чулууны давхаргын зузаан нь бараг 3км гаруй үргэлжилдэг байна. Хүрмэн чулуунаас ихэнх нь нилээд хэдэн сая жилийн өмнө үүссэн байдаг. Хүрмэн чулуу бусдыгаа бодвол нэгэн төрлийн чулуун масс байдалтайгаар тохиолддог. Хүрмэн чулууг барилгын үйлдвэрлэлд өргөнөөр ашигладаг.

Алт нь байгаль дээр цэвэр байдлаараа маш ховор тохиолддог. Ерөнхийдөө алт нь өөхөн чулуу болон өөхөн чулууны элс байдалтайгаар байгаль дээр тохиолддог. Хэмжээ нь янз бүр байх бөгөөд маш бага хэмжээтэй байдаг. Алт нь мөн маш бага хэмжээгээр хүдрийн сульфат, төмөр, хар тугалга, зэсэнд агуулагдана. Мөн далайн усанд агуулагддаг. Алтны ерөнхий агуулга газрын хөрсөнд 0,00000005% байдаг. Алтны томоохон орд газрууд Өмнөд африк, хойд Америк, Австрали, Оросын Сибирь болон Урал, Монголд байдаг. Алт нь шар өнгөтэй гэрэлтдэг металл юм. Хатуулаг нь 2,5-3,0. Гагнагдах хэлбэр нь төгс биш, нягт нь 15,6-18,3. Алт нь давтагдах чадвартай ба түүнээс 0,0002 мм зузаантай нимгэн ялтас гаргаж авах боломжтой бөгөөд харин 1гр алтаар 3,5 км урттай утас сунган гарган авч болно.

Титан нь газар дэлхий дээр хангалттай их байдаг. Титан нь металлын бүлэгт хамаардаг бөгөөд түүний тархалт газрын хөрсөнд нилэнхүйдээ тааралддаг. Титан агуулдаг арай их хэмжээгээр тархсан бодис гэвэл хүдэр, титаны соронз юм. Эдгээр хэд хэдэн хүдрүүдээс төмөр нь титаны бөөмнүүдийг үүсгэсэн байдаг. Төмөр хайлах үед цахилгаан зууханд бөөмнүүдээс титаны шаар, ширэм үйлдвэрлэдэг. Титаны шаарнаас нүхжсэн титан гэж нэрлэгдэх зүйлийг гарган авах бөгөөд тэр нь харьцангуй их хэмжээний хольцыг агуулдаг.

Азот нь өнгөгүй хий. Усанд муу уусдаг бөгөөд үнэргүй. 1л азотын масс нь 1,25гр бөгөөд агаараас бага зэрэг хөнгөн. Шингэн азотын буцлах дээд хэмжээ нь +195,8өС юм. +210өС шингэн азот цасны массанд шилждэг. Азот нь устөрөгчтэй хэд хэдэн нэгдэл үүсгэнэ. Азот нь бие биенээсээ шинж чанарын ялгаатай хэд хэдэн оксид үүсгэнэ. N2O,NO,N2O3,NO2,N2O4,N2O5. Ердийн температурт азотын молекул нь химийн идэвхи бага бодис юм. Тасалгааны температурт азот,лити үүснэ. Бага идэвхижилттэй азотын бат бөх молекул нь халаахад олон металлыг үүсгэдэг. Магни, кальци, титан. Азот устөрөгчтэй өндөр даралт болон өндөр температурт катализаторын үйлчлэлээр урвалд орно. Азотын хүчилтөрөгчтэй урвал 3000-4000өС –ээс эхэлнэ. Агаар мандал дахь азотын хэмжээг багасгавал амьтад хурдан үхдэг. Энэ нь хорноос биш хүчилтөрөгчөө алдсанаас болдог. Азотын ихэнх хэсэг нь чөлөөт хэлбэрээр байгальд оршино. Чөлөөт азот нь агаарын чухал хэсэг болох бөгөөд 78,2% -ийг эзэлнэ. Азотын агуулга нь дэлхийн гадаргын 0,04%-ийг эзэлдэг. Азотын үндсэн хэрэглээ нь амиактай төсөөтэйгөөр NH2, бусад нэгдэлтэй байдаг. Үүнээс гадна үйлдвэрийн янз бүрийн салбарт цахилгаан лампанд хэрэглэдэг. Лабораторт азотыг халааж амиакийн Нитрит гаргаж авдаг.